فهرست

سخن مترجم 5
مقدمه 7
فصل اول
شکل‌گیری هنر وُکال آذربایجان و مراحل تحول تاریخی آن 13
منابع هنر وُکال آذربایجان 13
مراحل تحول تاریخی مکتب وُکال غرب 57
نقش اوزئیر حاجی¬بَیلی در ظهور مکتب وُکال آذربایجان در نقطۀ پیوند شرق-غرب 79
فصل دوم
مکتب وُکال آذربایجان در بستر موسیقی حرفه¬ای شرق و غرب 97
سنتز اجرایِ وُکالِ شرق و غرب در آثار بولبول، بنیانگذار مکتب وُکال آذربایجان 97
تلفیق اجرایِ وُکالِ شرق و غرب در آثار وُکال آهنگ سازان آذربایجانی در قرن بیست 118
منابع و مأخذ 167

مقدمه

واقعیت امر. شرایط واقعی برای مطالعه عمیق و عینیِ هنر وُکال[1] آذربایجان در اوایل قرن بیست ظاهر شد. از آن زمان در کنار تقویتِ سازماندهی و توسعه فعالیت­های علمی در زمینۀ مطالعه آثار موسیقی عامیانه[2]، شرایط مطلوب برای شکل­گیری و پیشرفت مکتب وُکال آذربایجان نیز فراهم شد.

توسعه مکتب وُکال آذربایجان از ویژگی­های منحصر به خود برخوردار است. در آثار موسیقی عامیانه، با توجه به آن­چه که آداب  و سنن ایجاب می­کرد، انواع ترانه­ها، افسانه­ها و رقص­ها از جایگاه ویژه­ای برخوردار می­شدند. تمامی اشکالِ این خلاقیت هنری با یک درک علمی دقیق –با «فلکلور موسیقی»- تعیّن می‌یابند. انعکاس روانشناسی و جهان­بینی مردم در فولکلور موسیقی، به عنوان تجلی خلاقیت جمعی، کاملاً مشهود است.

در کنار فلکلور موسیقی، دو شاخه از هنر حرفه­ای مبتنی بر سنن شفاهی، موسیقیِ مقامی و هنر عاشیقی[3]، تجربه­ای غنی و منحصر به فرد از حرکتِ رو به رشد را از سر گذراندند.

در حیات موسیقی آذربایجان، که از طرف سنن متعلق به فرهنگ اسلامی احاطه شده بود، تلاوت قرآن و اذان، ذکرهای صوفی­ها، و انواع اجراهای همراه با موسیقی-شعر در مراسم­های مذهبی نقش مهمی در شکل­گیری هنر وُکال بر عهده داشته­اند.

سرانجام، تحولات مربوط به حیات اجتماعی-سیاسی و فرهنگی آذربایجان در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست، راه را برای آغاز مرحله­ای جدید در توسعه فرهنگ وُکال ملی هموار کرد. این دوره از نظرِ ارتقای فرهنگ وُکال ملی آذربایجان به یک سطح جدید از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است.

با توجه به این که در این دورۀ تاریخی علایق ملی-فرهنگی به سمت «استانداردهای اروپایی» سوق پیدا کرد زمینه برای پدید آمدن اشکال جدیدی از هنر وُکال فراهم شد. اجرای صحنه­ای هنر وُکال ملی (در قالب تئاتر و کنسرت) و انواع فعالیت­های مربوط به ضبط در استودیو، نقش مهمی در شکل­گیری مکتب وُکال آذربایجان ایفا کردند. درست از همین زمان تلفیق فرهنگ­های شرق و غرب در هنر وُکال آذربایجان شروع به نشان دادنِ خود کرد.

گسترش نخستین کنسرت­هایِ از نوع اروپایی در سالن­های کنسرت باکو و گسترش فعالیت­های «صحنه­ای» در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست، موجبات تحول و توسعه در اجرای این نوع وُکال را فراهم می­کرد. تورهای گروه­های مختلف اُپرای خارجی و همچنین کنسرت­های خوانندگان مشهور نشانگر رویدادهایی بودند که موجبات احیای حیات موسیقیایی-فرهنگی باکو را فراهم می­کردند. علاوه بر این، اجرایِ اُپرا، از آثار کلاسیک اروپایی و روسی، باعث می­شد علاقه به این سبک در آذربایجان افزایش پیدا کند. بدین ترتیب، زمینه برای ظهور اولین اپراها در آذربایجان و تمامی شرق فراهم می­شد. اجرا کنندگان اولین اپراهایِ مبتنی بر موسیقی مقامی در این دوره اگر چه فارغ­التحصیلان مدارس وُکالِ حرفه‌ای نبودند ولی نمایندگان برجسته « وُکالِ عامیانۀ» حرفه­ای محسوب می­شدند.

شکل­گیری مکتب وُکال آذربایجان به دوره اتحاد جماهیر شوروی باز می­گردد. به همین دلیل مکتب وُکال آذربایجان مجبور بود اهداف و مأموریت­های آن دوره را برآورده کند. در یک چنین شرایطی به هنگام اجرایِ وُکال، پیش از همه تضمین تعامل بین سنت­های آواز ملی با سنن اجرایِ وُکال حرفه­ای شوروی-روسی و اروپایی، به عنوان یک شرط اصلی، تظاهر پیدا می­کرد. از این رو، به خلق انواعی از آثارِ وُکال نیاز پیدا می­شد که این دو زمینه را در بر بگیرند. آهنگ­سازان آذربایجانی توانستند در مدت زمانی کوتاه تعداد زیادی از آثار ارزشمند وُکال خلق کنند و این آثار، محرک پیشرفت هنر ملی وُکال واقع شدند.

بی­شک هر آهنگ­ساز و هر خواننده­ای، که با توجه به مهارت­های حرفه­ای بالایش در شکل­گیری مکتب وُکال آذربایجان جایگاه ممتازی را به خود اختصاص داده است، بر اساس سبک و یگانگی­اش در مرکز توجه قرار می­گیرد. خلاقیت هنری هر یک از آنان در خزانۀ فرهنگ موسیقی آذربایجان گنجانده شده است. چنین هنرمندانی نه تنها با استعداد والا و مهارت حرفه­ای بالایشان، بلکه به دلیل جذب روح و نبض زمان خود در آثارشان نیز متمایز می­شوند. تنها به همین دلیل، روشنی بخشیدن به آثار و تجربۀ ایفای چنین هنرمندانی می­تواند به مطالعه در پیرامون موضوعِ کتاب کمک شایانی نماید.

[1] -وُکال (Vokal): نوع ویژه­ای از موسیقی است که توسط یک یا چند خواننده، با مشایعت آلات موسیقی و یا بدون مشایعت آن­ها اجرا می­شود و از نظر لحنِ بیان و کلام و ریتم با گفتار عادی قرابت دارد. با این که وُکال با ظهور اپرا به عرصه آمد ولی بعدها در دیگر ژانرهای موسیقی نیز (هم­چون اوراتوریا، کانتاتا، ترانه و…) به کار گرفته شد.

[2] -xalq musiqi yaradıcılığı

[3] -عاشیق­ها یکی از مهم­ترین ناقلانِ نوعی از موسیقی فُلکلوریک آذربایجان محسوب می­شوند و عمومی­ترین جمله­ای که نسبت به آن­ها می­توان گفت، این که «خوانندگان دوره­گردی هستند که امروزه در برگزاری مجالس شادی وظایفی بر عهده می­گیرند». در رابطه با املای آن نیز، که شکل معمول در متون ترکی آذربایجانی است، باید گفت که جهت ممانعت از تداعیِ «فردی که عشقِ شخصی را در دل دارد» انتخاب شده است.