اؤن سؤز
ایکی اؤلکه‌ده بیر غریب
پروفسور حمید محمّد زاده
رضا همراز
بیر عالیمین قوجاق- قوجاق یازی‌لاری‌نین اؤنونده باش ایمک، فیکریمیزجه من کیمی بیر اؤیرنجی‌یه، دئمک بیر بورج کیمی دیر. اونون یازیب، یاراتدیغی اثرلری ایستر فارسجا اولسون، ایسترسه تورکجه، اوخویاندا بیر تهر اولوب، اوزونو گؤرنده بیر جور اولورام. علمینین یوکسک اولدوغو بیر طرفده تواضع‌کارلیغی‌دا بیر طرفده.
بیرینجی دؤنه اولاراق «میرزه شفیع واضح»ین ایتیب- باتمیش شعر دیوانینی اویان- بویاندان آراییب، آختاریب کلاسه ائدیب و نهایت چاپ ائتدیرمیشدیر. «موللا پناه واقف»ین شعرلرینی، «اوستاد شهریار»ین تورکجه شعر دیوانینی، «شیروانلی میرزه نصراله باهار»ین شعر دیوانینی و نه بیلیم نه‌لر کی، اونلار جلدی چاپ اولموشسالاردا، اونلار جلدی هله‌لیک چاپ حسرتینده دایانیب؛ اونلارین طالع‌لری، بلکه ده قارانلیق دیر!
او، واختی ایله آدلی- سانلی آراشدیریجی‌لاردان اولسادا، آنجاق بو گون غریب‌جه آنا یوردونون بیر بوجاغینین داریسقال بیر یئرینده باش تورپاغا قویموشدور. کیم نه بیلیر بلکه ده او هله ده منم- منم دئین‌لره باخیر!
رحمتلی کیشی بیر گون حکایه‌‌‌لرینده اوخوجولارین نئجه دئییرلر چالیشماغا چاغیریب و سهند دئمیشکن:
هر دردین داواسین آختارماق گرک
نه چیخار ییخیلیب زاریلداماقدان
اما او، آنا یوردونا دؤندوکده ائله بیر چوخ یازی‌لارینی «غریب» امضاء‌سی ایله یازدی و سئوال وئرنده:
– آخی آی اوستاد، سیزکی، غریب دئییل‌سیز بس نه اوچون غریب؟
ایندی دئمه‌سین‌لر جواب وئرردیلر:
– یوخ، یوخ من دونن بیر جور غریب ایدیم ایندی ده بیر جور غریب!
بو سؤزو ائشیدنده اؤز- اؤزومه دئییرم: «دوغروداندامی بئله دیر؟ بیر زامان 40 ایل آرازین اوتاییندا آجی- شیرین عؤمور سورموش، بیر گون ده هئچ بیر ایش وئریلمه‌دن وفالی حیات‌یولداشی ایله عؤمور سورموشدور. بلکه ده بونا گؤره دیر کی او، اؤزونو دوست- تانیش و اؤلکه‌سینده غریب بیلیرمیش …»
واختی ایله اوستادین بئش- آلتی پارچا شعری ایله اوز- اوزه دایاندیم. من ایلک دؤنه ایدی کی، سایین عالیمین شاعیر اولدوسونو بیلدیم. آنجاق من بیلسم ده- بیلمه‌سم ده، اونون شعرلرینین اوخوجوسو اولدوم.
شعرلرینده چالیشیب وطنچی‌لیک حسّی گوجلو اولسون و اولوبدور. سایین یازار و عالیمین شعرلرینده هر زاددان اول اؤزو دئمیشکن غریبچی‌لیک حسّی کؤلگه سالیب و آپ- آیدین گؤرونور. او، آیریلیق‌دان دؤنه- دؤنه گیلئی‌لنیر:
فلک آتدی منی اوزاق ائل‌لره
پناه گتیردییم آنجاق سن اولدون
گولون عؤمرو کیمی وصال دا قییسسا
منیم ایسته‌دیگیم آنجاق سن اولدون
او طبعین هم عروض اؤلچوسونده هم‌ده هیجا بؤلگوسونده سینامیش و بو سیناقدان اولدوقجا یاخشی نومره ایله قبول اولموشدور. شاعیرین شعرلرینین اساس خمیرمایاسی هجران، وطن حسّی و لیریکا موضوع‌لارینی ایفاده ائدیر. من بورادا اوستادین قارانقوش باشلیق‌لی شعرینین بیرگه اوخوماسینی سیزه ده نیسگیل ائده‌ریم:
قارانقوش
باشیمین اوستوندن قیی ووروب اؤتدون
یازین مژده‌سینی وئردین قارانقوش
ایل‌لرین کولونون آلتیندا یاتمیش
نیسگیل‌لی گون‌لردن دانیشدین آی قوش!
***
بیر زامان تبریزین مونس قوینوندا
بابامین اکدیگی توت آغاجی‌نین
سرین گؤلکه‌سینده سوفره باشیندا
صحبتی خوش ایدی آنا- باجی‌نین
***
باشیمیز اوستونده سن قیی ووراندا
باهارین مژده‌سین سن گتیریردین
آنام سئوینج ایله سنه باخاراق
غربت ائل‌لردن دئیردی گلدین
***
ایندی قییی ووراندا سن آی قارانقوش
سانیرام آنانین روحی دیر گلیب
دئییر: آی غربتده قالیب قوجالان
قاییت اؤز یوردونا، صبریم اینجه‌لیب
***
قاییت اؤز یوردونا بیر گؤر نه قالیب
او دوغما دیاردان، ایستی اوجاق‌دان
سووشدو او دوران، سوورولدو خرمن
حسرت‌له باخیرام منده اوزاقدان
***
باشیمین اوستوندن قیی ووروب اوتدون
یازین مژده‌سینی وئردین قارانقوش
ایل‌لرین کولونون آلتیندا یاتمیش
نیسگیل‌لی گون‌لردن دانیشدین، آی قوش!
گؤردویوموز کیمی او، شعرلرینده بیر گؤیرچینی خطاب ائدرک، بیر سیرا دئمه‌لی و نئجه دئییرلر اورک سؤزلرینی دئییر. نییه کی، اونون دئمه‌یه سؤزو چوخ ایدی. نه یازیق کی، آردین توتان اولمادی، یوخسا ائشیدن! دوننه کیمی اونون رأیی ایله اونلارجا طلبه دوکتورلوق عرفه‌سینه چاتسالار دا، بوگون بیلمیرم اونلارین هانسیسی اونون ادبی ارثینه بیر فیکیرلشمیش‌دیر! هابئله رحمتلی داهی شاعیریمیز اوستاد شهریاری بوگون چؤرک آغاجی ائدن‌لر بیلمیرم، بیلیرلر کی، پروفسور آرازین اوتاییندا بیرینجی دؤنه اولاراق، آذربایجانین سئحیرلی قلم‌لی و تای‌سیز شاعیری اولان اوستاد «سیّد محمّدحسین شهریار»ین یاشاییشی، هابئله یارادیجیلیغی حاقدا معلومات وئریب و داها سونرالار «آمان آیریلیق» کیتابی‌نین مؤلفی اولموشدور؟
دوغرودان- دوغروسو بئلنچی بیر آلچاق کؤنول انسان‌لاری تاریخیمیز آز یادینا گتیره بیلیر. من امینم کی، اگر اوستادین علمینی، تره‌زی‌نین بیر گؤزونه قویسان، تواضع‌ون ایسه بو بیریسی گؤزونه منجه تواضع-و آغیر باسار. پروفسور جنابلاری بیزیم تاریخیمیزده نئچه جهت‌لی عالیم‌لریمیزین اؤن سیرالاریندا دوران‌لاردان اولموشلار. او، بیر هومانیست انسان، گوجلو ادبیاتچی، بؤیوک آراشدیریجی، تانینمیش حکایه یازار و آغیر بیر خاطیر حؤرمته مالیک اولان دانشگاه اوستادی ایدی.
دئدییمیز صفت‌لره مالیک اولان سایین معلیم «رضا عطار»ین اوغلو پروفسور «حمید محمدزاده» دیر. او، گونش ایلی 1304-جو ایلده تبریزین «بارین‌آوا» محله‌سینده آنادان اولموشدور. گنج چاغ‌لارینی آنا یوردوندا درس اوخویوب، «حبیب ساهر» کیمی بؤیوک شاعیر و یازیچی‌نین دا طلبه‌سی اولوب و قلم ویرمیشدیر. 1324-جو ایلده آذربایجاندا فرقه چاغی، دموکرات فرقه‌سینه قوشولوب، جوانلار تشکیلاتیندا قییزغین‌جا فعالیته باشلایب، «جوانلار» روزنامه‌سینی نشر ائتمیشدیر. آنجاق دموکرات فرقه‌سی دئوریلدیکده اودا بیر چوخ‌لاری کیمی اوتای دئیه، آرازی آتلاییب سویون اوتاینا کئچمه‌یه مجبور اولور. باکی‌دا «نظامی» آدلی دیل و ادبیات انستیتوسونون شرق‌شوناسلیق بؤلومونده دوکتورا آلدی. اونون دوکتورا تئزی «آخوندوف و شرق» ایدی کی، عالی نومره ایله قبول اولونموشدور.
آنجاق چوخلو آجی‌لی- شیرین‌لی خاطیره‌لر باشینا گلیب، نهایت قیرخ ایل سونرا چوخ چالیشدیقدا یئنه اؤز وطنینه دؤنور. پروفسور محمدزاده‌نین بو گونه قدر یوزلر مقاله‌سی دونیانین تورکولوژی اوجاق‌لاری طرفیندن آلقییشلانمیش دیر. رحمتلی پروفسور حمید محمدزاده‌نین یازیچی‌لیغینین تملی بو تایدا قویولوب، چیچک‌لنسه ده، یازی‌لاری‌نین اساس بار وئرمه‌سی او تایدا اولموشدور. حمید معلمین همتی و تلاشی اوزره «میرزه آغا تبریزی» نین دؤرد پیئسی کی، «میرزه ملکم خان»ین آدینا ثبت اولونموشدور، یئنی‌دن حقانیتی بیلینیب، علم عالمینده «میرزه آغا تبریزی»یه عاید اولوندوغو بیر داها ثبوتا یئتیشدی.
اوستادین حاقییندا بیلیریک کی، بو گونه کیمی لایقی قدر مقاله و آراشدیرما یازیلمامیشدیر؛ اما اینانیریق کی، جوانلار بو بوشلوغو بیر گون دولدورماغا، جان آتاجاق‌لار. چوخ تأسف‌لر اولسون کی، یوکسک علم و شخصیته مالیک اولان پروفسور حمید محمدزاده، اوزون بیر خسته‌لیک سورندن سونرا 1379-جو ایلین آذر آیی‌نین 22-جی گونو زنجان‌دا یاشایش یوکونو یئره قویوب، چوخ سئودییی تبریزده بیر گون سونرا، چوخ جلال و حزن‌له وادی رحمت مزارلیغینین هنرمندلر بؤلومونده تورپاغا تاپیشیریلیر.
اوستادین یاشایشینین اوچ باری اولموشدور. بؤیوک اوغلو دوکتور «بهروز محمّدزاده» بوگون کانادا اؤلکه‌سینده یاشاماقدا دیر؛ قیزی «شهناز خانم» روس دیلینی ایران دانشگاه‌لاریندا تدریس ائدیر، و کیچیک اوغلو ایسه «شهریار» بوگون باکی دا یاشاییر. اوستاد اؤلوموندن قاباق بیر نئچه شعرینی منه لطف ائتمیش‌لر کی، اونلارین بیر سیراسی بیرینجی دؤنه اولاراق، گون ایشیغی گؤرور. بو سئوینجی سیزله پایلاشماق ایسته‌ییب، اونلاری بو یازی ایله برابر تقدیم ائتمک ایسته‌ریم.
تک گؤیرچین
طالعیندن کوسگون آی تک گؤیرچین
ندن غم‌لی- غم‌لی قاناد چالیرسان؟
سحر قوشا اؤتدون سن باشیم اوسدن
دئدیم خوش حالینا- قوشا قاریرسان
الی چولاق اولسون او اووچونون کی،
قانینا بله‌دی سنین باغرینی
بیرین ناکام ائتدی، بیرینی یالقیز
گؤزلری قان توتدو، یاردی باغرینی
بو دوغما دیاردا سن غریب قالدین
او ده، گؤی چمن‌ده سنه یاد اولدو
گؤز‌لریم یول چکدی خیالا دالدیم
دئدیم: یاز اؤتمه‌دن گولوستان سولدو
بو اووچو الینه یاراق آلاندا
نه یئرده دینج‌لیک وار، نه ده کی گؤی‌ده
نه غافل بلا دیر دوشوب، جان‌لارا
الیندن داد ته‌پیر کیچک- بؤیوک ده
بو گؤی‌لر، چمن‌لر ساکت اولایدی
دره‌لر، مئشه‌لر دیسکینمه‌یدی
سیلینیب، گئده‌یدی قان لکه‌لری
بئشیکده کؤرپه‌لر سکستمه‌یه‌یدی
***
گؤزل لاله‌لی
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لاله‌دن گؤزلسن، گؤزل لاله‌لی
لاله‌نین قوینوندا لاله تک بیتدین
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
تبریزین غربینده لاله باغ‌لاری
ساغیندا دایانیر سهند داغ‌لاری
گون باتیب بوغولدو اورمو گؤلونده
غرق اولدو ظلمتده آغاج دا، گول ده
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
قیامت گونونه بو دور علامت
غرب‌دن گون دوغار، اولار فلاکت
سن چیخیب نور ساچدین داغیلدی ظلمت
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لاله تک گؤزل سن، لاله‌لی گؤزل
گول آچیر لاله‌لر، هر گولدن ازل
تئز گلیر، تئز گئدیر ایسته‌میر دؤزه
سنین گؤزل‌لیین گلمه‌یه گؤزه
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لالانین دؤرد یانی باغ‌دی، باغات‌دی
دولودور جوت گولو، قایماغی، بالی
مرجان بولاق‌لاری، سرین سولاری
کالاک، گول‌بسری، هولوسو، ناری
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لاله یاناغیندا لاله خالین وار
بد نظردن ایراق اوزرلیگین وار
اوره‌ییم غور ائدیب، دئدی یانیلدی
عکس دیر کؤنلومه وورولان داغین
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لالانین صفاسی گؤروم سولمایا
داغ‌دا هئچ بیر لاله غریب اولمایا
کیمسه وطنینه حسرت قالمایا
گؤزلری یول چکیب بوینون بورمایا
لاله‌لی، لاله‌لی، گؤزل لاله‌لی
لاله‌دن گؤزلسن گؤزل لاله‌لی.
غزل
غربت اوساندیردی منی حیاتدان
اولموشدو گئن دونیا منه بیر زندان
بیلمیردیم اؤزومده نه ایتیرمیشم
هاوادا گزیردیم سانکی سرگردان
سنی گؤرجک بیلدیم نه آختاریرام
سن بیر بولاق ایدین من ایسه عطشان
منه سون نفسده سن شفا وئردین
اؤلموشدوم، جان وئردین، جان سنه قوربان
مهرین‌له سئودیردین منه جهانی
گولوستان گؤروندو گؤزومه هریان
حیف وصال گونو چوخ قییسا ایدی
الیمدن تئز آلدی شن‌لییی هجران
«غریب» غربت ائلده غریب دئییلدی
ایندی غریب اولوب وطنده حئیران.
***
منیم ایتیردییم
فلک آتدی منی اوزاق ائل‌لره
پناه گتیردییم آنجاق سن اولدون
گولون عؤمرو کیمی وصال دا قییسا
منیم ایتیردییم آنجاق سن اولدون
نعمت الده ایکن، گؤزه گؤرونمز
قوش اولوب اوچاندا، حسرتی قالار
سنین نفسینی ایسته‌ییرم من
هجران شخته کیمی قلبیمی تالار
بیلمزدیم سئوگی‌نین نه اولدوغونو
عشقین‌له قول- قاناد وئردین روحوما
مهرین‌له ساغالتدین سینیق کؤنلومو
محبت چلنگین سالدین بوینوما
ظلمت چکیلمیشدی گؤزوم اؤنوندن
بخته‌ور اولونجا، اولور سفیل‌لر
ایشیق‌لی گون‌لرین سایی آز اولدو
خوش ایل‌لر، آی اولار؛ نحس گون‌لر، ایل‌لر
آیریلیق اولماسا، دونیا بهشت دیر
جهنم، وطندن آیری دوشمک دیر
غربت ائلده «غریب» پادشاه اولسا
نیسگیلی وطنده بیر اؤپوشمک دیر.
البته گؤروب- بیلدییمیز کیمی، بیز بؤیوک عالیم‌لریمیزدن شاعیرلیک انتظاریمیز اولماییب. نییه کی، اونلارین شعرلری حقییقت ده بیر او قدرده گوجلو اولمامیشلار. اونون حاقییندا گئنیش بیر مقاله یازماغی باشقا بیر ماجالا ساخلاییب، پروفسور حمید محمدزاده‌نین قلمه آلدیغی بیر سیرا کیتاب‌لارینی تانیتدیرماق ایستردیم:
1- میرزه شفیع واضح‌ین شعرلری، باکی‌دا نشر اولموشدور.
2- موللا پناه واقف‌ین شعرلری، باکی‌دا نشر اولوب، سونرالار ایسه تبریزده یئنی‌دن نشر اولموشدور.
3- ابراهیم بیگ‌ین سیاحتنامه‌سینی تورکجه‌یه چئویرمیشلر. (بو آردیجیل و مشروطه ادبیاتینین شاه اثری‌نین بیر سیرا بؤلوم‌لری تهراندا نشر اولان «یول» آدلی ژورنالدا چاپ اولوب، سونرالار نه ایسه ادامه تاپمادی!)
4- شیروانلی باهارین دیوانی، بو اثر بیر- ایکی ایل قاباق، تبریزین «اختر» نشری سیراسیندا نشر اولوندو. رحمتلی پروفسور محمدزاده باهار حاقدا هله دیری‌کن، بیر نئچه یازی نشر ائتمیشدیر کی، شاعیرین «گل و نرگس» مناظره‌سین ده آد وئرمک اولار.
5- اوستاد شهریارین تورکجه شعر دیوانی، تهراندا نشر اولموشدور.
6- تبریز خاطیره‌لری (حکایه‌‌‌لر)، باکی‌دا نشر اولموشدور.
7- مولانا فضولی‌نین آلتی جلد‌لیک اثرلری، باکی‌دا نشر اولموشلار.
8- شیروانلی عمادالدین نسیمی‌نین فارسجا دیوانی، باکی‌دا نشر اولموشدور. همین دیوان ایراندا ایسه بیر نئچه دونه گویا انتحال اولونموشدو!
9- آمان آیریلیق (اوستاد شهریار حاقدا)، باکی‌دا نشر اولموشدور.
10- صمد وورغونون آذربایجان- آذربایجان باشلیق‌لی شعر دفتری
11- نظامی‌نین شعرلری
12- فضولی‌نین فارسجا شعرلرینین تورکجه‌یه ترجمه‌لری. همین اثر رحمتلی غزل اوستادی علی آقا واحد و بیر نئچه باشقا عالیم و شاعیرله برابر گؤرولموشدور.
13- میرزه آقا تبریزی‌نین پیئس‌لری
14- اوغورلانمیش آبیده (حکایه‌‌‌لر)
15- ایلک محبت (حکایه‌‌‌لر)
16- وطن حسرتی (پروفسور حمید محمدزاده‌نین اؤز خاطیره‌لری) چاپ اولمامیش اثر. همین اثردن، او واختی ایله اؤز دیری‌لیینده بیر نسخه ده بو سطیرلرین یازارینا اتحاف ائتمیشدیر.
17- تورکجه شعرلر
18- تورکجه مقاله‌لر، ایکی جلد ده. دوورو مطبوعات دا چاپ اولموشلار.
19- فارسجا مقاله‌لر، چاپ اولمامیشلار
20- فارسجا مقاله‌لر، دوررو مطبوعاتدا چاپ اولان‌لاری
21- تورکجه چاپ اولمامیش مقاله‌لر
22- یادداشت‌لار، یازیچی‌نین بیر سیرا متفرقه یادداشت‌لاری
23- آخوندوف و شرق. دئمک بو اثر یازیچی‌نین دوکتورا تئزی ایدی.
24- صمد بهرنگی‌نین یازدیغی فارسجا ناغیل‌لارین تورکجه ترجمه‌سی
25- میرزه علی اکبر صابرین «هوپ‌هوپ نامه»سی‌نین چاپیندا دیرلی آتدیم‌لاری و اون سؤزو
26- میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین مجموعه اثرلری
27- و…
بونلاردان علاوه اونون نظری آلتدا بیر چوخلو ترجمه‌لر ده نشر اولموشلار کی، اونلاردان «میرزه علی‌اکبر صابر»ین «هوپ‌هوپ نامه»سی‌نین فارسجا ترجمه‌سی، «موللا پناه واقف»ین شعرلرینین فارسجا ترجمه‌سی، «صمد وورغونون» شعرلرینین فارسجا ترجمه‌لری و باشقالارینی قئید ائتمک اولار.
