اؤن‌سؤز…………………………………………………………. 9
زبـان تـرکـی در دربـار صـفـویـه در اصفهان………………… 19
تركی در شعر فارسی پیش از دوران مغول………………. 29
درباره ترکی عجمی………………………………………… 45
علیشیر نوائی و محاكمة اللغتين…………………………. 53
کلمات و اشعار ترکی در آثار مولانا ………………………..61
اؤن‌سؤز
پروفسور دکتر تورخان گنجهای تبریزی
من زنده نام پروفسور دکتر تورخان گنجهای را یکی از اساتید طراز اوّل و کم طالع ادبیات آذربایجانی می‌دانم. ایشان با آن علم و درایت و شهرتی که کسب کرده بود و در بین دوست و دشمن به‌سلامت نفس شهره بود، متأسفانه چندان‌که بایدوشاید ننوشت و همانا به مطالعه و فراگیری عمر صرف نمود. تا آنجائی که صاحب این قلم جستجو نموده است شاید در طور عمر گران‌مایه پروفسور تورخان گنجهای نتوانیم پانزده مقاله بزرگ و کوتاه بیابیم! اما بااین‌همه کم‌کاری، بزرگواری چون دکتر محمدعلی موحد که افتخار همشهری بودن با آن عالم وارسته را داشته پس از مفارقت از مطالعه کتاب کم‌حجم و پرمحتوای سه مقاله در مورد ایشان می‌نویسند: «تورخان گنجهای در پايان دوره دبيرستان از تبريز به استانبول رفت و پس از تكميل تحصيلات به تدريس در دانشگاه‌های آلمان و ايتاليا پرداخت و از چهل سال پيش رحل اقامت در انگلستان افكند. او نخستين ايراني است كه برحسب مدارج معين در دانشگاه‌های انگليس رسماً به درجه استادي زبان فارسي رسيد. آثار قلمي او با ترجمه كتاب محاكمة اللغتين امير عليشير نوايي وزير نامدار سلطان حسين بايقرا آغاز می‌شود كه به سال 1327 در تهران به چاپ رسيد. موضوع اين كتاب مقايسه توانایی‌های دو زبان فارسي و تركي است و تورخان ازآن‌پس مطالعات خود را در زمینة تحولات و سير تاريخي ارتباطات آن دو زبان دنبال كرد و در دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات شرقي و آفریقایی) نيز سمت استادي فارسي و تركي را توأم داشت.
تورخان محققي است بسيار خوان و اندك نويس. از زمره توانگراني كه به قول سعدي ابر آذارند و نمی‌بارند، بر مركب استطاعت سوارند و نمي‌رانند. نوشته‌هايش در مقايسه با وسعت اطلاعاتش و فراخناي ميدان مطالعات و گستردگي افق ذهني وي اندك می‌نماید. تورخان جز در حيطه تخصصي خود نمی‌نویسد و در آن حيطه نيز آنگاه دست‌به‌قلم می‌برد كه حرفي تازه براي گفتن داشته باشد. هر مقالة بسيار كوتاه وي حاصل مدت‌ها تكاپو و ممارست و دقت است. خواننده می‌تواند مطمئن باشد كه مؤلف همه نوشته‌هاي اسلاف خود را ديده است و حالا می‌خواهد چيزي بر آن بيفزايد. نوشته‌هاي تورخان گنجهای بيشتر به زبان‌های ايتاليايي، آلماني، انگليسي و تركي است كه فهرستي از آن‌ها را در پايان همين رساله كوچك سه مقاله آورده‌اند.
از سه مقاله كه اين چند سطر به بهانه معرفي آن نوشته می‌شود، عنوان نخستين [تركي در شعر فارسي پيش از دوران مغول] است. اصل انگليسی اين مقاله در [مجله مطالعات شرقي و آفریقایی لندن] به چاپ رسيده و ترجمه فارسي آن نيز به قلم ماشاللـه آجوداني در مجله [فصل كتاب] (لندن 1990) انتشاریافته بود. عنوان مقاله دوم [كلمات و عبارات تركي در ديوان كبير مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوي] تنها مقالة مستقل اين مجموعه است كه ترجمه نيست. مقاله سوم، [زبان تركي در دربار صفويه در اصفهان] نيز پیش‌تر در نشريه Turcica بچاپ رسيده و برگردان فارسي آن به قلم خود مؤلف در مجله “فصل كتاب” (لندن 1993) انتشاریافته بود. از مهم‌ترین كارهاي تورخان گنجهای تصحيح و چاپ انتقادي ديوان شاه اسمعيل صفوي است كه در سال 1959 از سوي دانشگاه ناپل به چاپ رسيد. قرار بود اين ديوان جلد دوّمي نيز مشتمل بر ملاحظات و تعليقات مصحح را در پي داشته باشد كه اين وعده تاكنون وفا نشده است. ما انتشار همين مجموعه كوچك سه مقاله را به فال نيك می‌گیریم و اميدواريم حالا كه همت سلسله‌جنبان اين محقق غربت آشنا شده است ازاین‌پس نوشته‌هاي بيشتري از او در اختيار دانشجويان و پژوهندگان كه كمتر به نشریه‌های تخصصی خارج از ايران دسترسي دارند گذارده شود.»(1)
شایسته خواهد بود قبل از بررسی آثار ارزشمند این دانشمند کم طالع تاریخ آذربایجان در بادی امر نگاهی گذرا داشته باشیم بر حیات علمی ایشان، اگرچه ما متأسفانه کمترین اطلاعات را از حیات علمی ایشان داریم؛ چراکه تاکنون حتی مصاحبه‌ای از ایشان ندیده‌ایم، شرح‌حال جامعی که نه اندک نیز کم دیده‌ایم و تو خود حدیث مفصل خوان از این مجمل! از استعداد ایشان همین بس که در 22 سالگی کتاب عظیمی همچون محاکمة اللغتین را تصحیح می‌نماید! بااین‌همه بعضی‌ها در ترجمه مقالاتش نام و شهرتش را هم غلط ترجمه می‌نمایند! تورخان گنجهای را «ترکان گنجلی» می‌نویسند!(2) آن مرحوم از نخستین ایرانیانی بود که در رشته ترکولوژی فارغ‌التحصیل گردیده بود. مقالاتش در کشورهایی همچون ترکیه، ایران، آذربایجان، ایتالیا، انگلیس، اتریش، سوئد، آلمان و … باکمال افتخار منتشرشده است.
کامل‌ترین شرح‌حالی که برای زنده‌یاد پروفسور دکتر تورخان گنجهای نوشته‌شده و شاید اولین و آخرین ترجمه حالش است را پاشا علی اوغلو در سال 2005 میلادی، یعنی سالی که دانشمند موردبحث ما داعی حق را لبیک گفته نگاشته است. ازاین‌رو بهتر آن می‌بینم که نوشته عالمانه ایشان را در اینجا تقدیم همشهری‌های این دانشمند دیرآشنا نمایم: «اؤتن ايلين آپريل آييندا اوزون ايللردن بری انگلستاندا ياشاييب يارادان تورکولوق، ايرانشناس سويداشيميز، خارج‌ده ياشايان اَن گورکملی آذربايجان عالم‌لريندن بيری تورخان گنجهای وفات ائتدی. بير آز اؤنجه – همين ايلين مارت آييندا ايسه تورخان بگين ٨٠ ياشی تمام اولموشدو. آوروپادا بؤيوک بير عالم کيمی تانينان تورخان گنجه‌ای‌نين ایل دؤنومو هئچ کيمين يادينا دوشمه‌مه‌سی، وفاتی باره‌ده اؤلکه‌ميزين جمعاً بير نئچه قزئتينده معلومات وئريلمه‌سی گؤسته‌رير کی، اونو آذربايجان‌دا داها ياخشی تانيتماغا بؤيوک احتياج واردير.
زينال اوغلو تورخان گنجهای ۱۹۲۵- جی ايلین مارت آيينين ۲۰-سینده تبريزده دنيايا گليب. اورتا مکتبی بيتيرديکدن سونرا اون دوققوز ياشيندا تحصيلينی دوام ائتديرمک اوچون استانبولا گئده‌رک، اوراداکی اونيورسيته‌نين تورک- فارس ديللری بؤلومونو بيتيريب. عالم، پداقوژو فعاليته گؤرکملی شرق‌شناس بومباچی‌نين دعوتی ايله ايتاليانين ناپلئون اونيورسيته‌سینین شرق‌شناسليق انستيتوتوندا باشلاييب. تورخان گنجهای بير سيرا اؤلکه‌لرده–ايتاليادا (۱۹٤۹-۱۹۵۳ ﻭ ۱۹۵٦-۱۹۵۹)، آلمانيادا (۱۹۵۳-۱۹۵٦)، انگلستاندا (۱۹۵٦-۱۹٦۹) علمی و پداقوژی فعاليتله مشغول اولوب. ۱۹٦۹-۱۹۷۰-جی ايللرده بير نئچه آيليغا ايرانا قاييتميش، سونرادان يئنه انگلستانا گئتميش و عمرونون سونونا قدر بو اؤلکه‌نين اونيورسيتت‌لرينده چاليشميشدير.
تورخان گنجهای گنج ياشلاريندان چاليشديغی بوتون علمی مؤسسه‌لرده، گئنيش معلوماتی و استعدادی ايله دقت مرکزينده اولموشدور. او بير چوخ آوروپا ديللرينی گؤزل بيلير و اثرلرينين اکثريتينی بو ديللرده يازيردی. مبالغه‌سيز دئيه بيلريک کی لطفی‌زاده دقيق علم‌لر ساحه‌سينده آذربايجانی بوتون دنيادا نئجه شهرتلنديرميشسه، تورخان گنجهای ده فيلولوگيا و تورکولوگيا ساحه‌سينده يئتيشميش، گئنيش مقياسلی بير عالم کيمی وطنيميزين باشينی اوجا ائتميشدير.
هله گنج ايکن شرق‌شناس‌لارين ۲۴-جو قورولتاييندا اشتراک ائدن گنجهای حقينده دؤرون تانينميش علم و سياست آدامی سيد حسن تقی‌زاده دئميشدی: “بيلديگيمه گؤره جناب تورخان گنجهای يگانه ايرانلي‌ديرکی تورک ديللری و تاريخی اوزره اختصاص صاحبي‌دير. ايتاليادا ناپولی دارالفنونوندا معلومات‌لارينی تکميل‌لشديرمک‌له و تدريس‌له مشغول‌دور.” اؤتن عصرين ۸۷ ـ جی ايلينده “سوويتسکايا تورکولوگيا[1] ژورنال‌يندا تورخان گنجهای اثرلرينين اجمالينی وئرن روس عالمی آ. م. شرباکين[2] دئديگی کيمی عالمين علمی ماراقلاری اسکی اؤزبک (جغاتای)، اسکی تورک (عثمانلی)، اسکی آذربايجان و فارس- تاجیک ادبياتينی احاطه ائديردی.
گنجه‌ای‌نين ايلک ايشلريندن بيری علیشير نوائی‌نين “محاکمة اللغتين” اثرينين فارسجايا ترجمه‌سيدير. بونون آردينجا او آذربايجان شاعری، فارسجا ديوان و مثنوی مؤلفی تأثير تبريزی‌نين (1655-1717) تورکجه شعرلری حقينده مقاله يازميش‌دير. عالمين حسين بايقرانين خاطره ژانرينا عائد اولان نثر اثری حقينده مقاله‌سی اؤز مضمونونا گؤره چوخ ماراقلي‌دير. همين اثرده عبدالرحمان جامی، علیشیر نوائی و ديگر شاعرلرين کاراکتری، اورتا عصرلر خراسان حياتي‌نين مختلف طرفلری حقينده معلومات وئريلميشدير. مقاله‌يه حسين بايقرانين جغاتای ديلينده يازديغی اثرين متنی و اونون ترجمه‌سی ده علاوه ائديليب.
شاه اسماعيل خطایی ديواني‌نين علمی- تنقيدی متنينی تورخان بگ ۱۹۵۹ـ جو ايلده ترتيب ائديب. ديوانين ۲۵۹ شعردن عبارت متنينی حاضرلايارکن او لندنین بريتانيا موزه‌سينده کی ايکی، واتيکان کتابخانا‌سيندا‌کی بير و. مينورسکی نين[3] شخصی کلکسيونونداکی بير نسخه‌دن استفاده ائديب. عالمين بو کتابينا يؤکسک قيمت وئرن گؤرکملی تورکولوق عالم زايانچکوفسکی[4] نشره يازديغی راي‌ده گؤسته‌ريردی کی خطائی ديوانيندا آذربايجان ديلينين تاريخی اوچون اهميت‌لی فاکت‌لار اوزه‌چيخير.
تورخان گنجه‌ای‌نين اَن ايری حجم‌لی ايشلريندن بيری ۱٤-جو عصرده ياشاميش شاعر خوارزمينين “محبّت نامه” اثرينين نشري‌دير. اونون بريتانيا موزه‌سينده ساخلانان اويغور نسخه‌سينين فاکسيميله‌سی علاوه ائديلن بيرينجی حصه‌سی اؤن سؤز، ترانسليتراسيا و متن باره‌ده قيدلردن، ايکينجی حصه‌سی اؤن سؤزله متنين ايتاليا دیلینه ترجمه‌سيندن عبارتدير، اوچونجو حصه ايسه پوئمادا راست گلن تورک سؤزلرينين لغتينی احتواء ائدير. تورکولوق عالم کلوسون[5] عالمين بو نشرينين قیسا مشخصاتینی وئره‌رک اونو يوکسک قيمت‌لنديرميش‌دير.
ايلخاني‌لر دؤورونون (13-14-جو عصرلر) فارس شعرینده تورک و مغول سؤزلريندن بحث ائدن بير مقاله‌سينده تورخان گنجهای گؤسته‌ريرکی آرتيق ساماني‌لر دؤورونده فارس شاعرلرينين ديلينده (مثلاً رودکی ده) تورک ديل‌لريندن گؤتورولموش سؤزلره راست گلمک اولور. سونراکی دؤورده غزنوي‌لرين و سلجوقي‌لرين حاکميتی زمانی فارس ديلينه تورک سؤزلرينين آخينی آرتميشدير. مغول استيلاسيندان سونرا فارس ديلينه بير سيرا مغول سؤزلری ده داخل اولموشدور. فارس ديلينده تورک و مغول سؤزلرينين اؤیرنيلمه‌سينی گله‌جه‌يين آﮐﺘوال وظيفه‌لريندن حساب ائدن تورخان گنجه‌ای‌يه گؤره بو ساحه‌يه دایر خصوصی تدقيقات‌لار دئمک اولار کی يوخدور.
“نوروزنامه و ترک مثلی” آدلی مقاله‌سينده تورخان گنجهای نوروز حقينده بو رساله‌نين اَل يازما و چاپ نسخه‌لرينين قیسا اجمالينی وئرير و اثرين مؤلفی باره‌ده فکر سؤيله‌يير. نوروزنامه‌نين ايلک تدقيقات‌چيلاری، اثرين مؤلفي‌نين عمر خيام اولدوغونو گؤسترميش‌لر. بو فکرين يانليشليغينی گؤسترن تورخان گنجهای اثرين متنينده گئدن بير تورک مثلی اساسيندا ثبوت ائديرکی مؤلف، تورکلری تعريف ائدن آلب محمد الخيازی القائنی‌دير. تورخان گنجهای مقاله‌لريندن بيرينی ۱۵۳۳-جو ايلده تبريزده دنيايا گلميش گؤرکملی آذربايجان شاعری، عالمی و رسامی صادق بیگ صادقی افشارین شعرلرينه حصر ائديب. ايکينجی شاه اسماعيل و بيرينجی شاه‌عباس دؤورونده سرای کتابخاناسينا باشچيليق ائدن صادقی ۱٦٠۲-جی ايلده اصفهان‌دا ياشايارکن اوچ حصه‌دن عبارت کليات ترتيب ائتميشدير. “مجمع الخواص”، “ديوان” و “منشآت”. علیشیر نوائی‌نين “مجالس النفائس” اثری اساسيندا يازيلان بيرينجی حصه‌ده اسکی آذربايجان، اسکی اؤزبک و اسکی تورک ديللرينده پوئتيک اثرلردن نمونه‌لر وئريليب. مقاله‌ده مؤلف صادقی‌نين بوتون سادالانان اسکی تورک ديللرينی کامل بيلديگينی ثبوت ائدير.
تورخان گنجهای کلاسيک تورک شعرینده وزن و قافيه مسئله‌لرينه خصوصی فکر وئرميش و بو باره‌ده جدی علمی اثرلر يازميش‌دير.
گؤرکملی عالیمين علمی اثرلری بو سادالانانلاردان قات-قات چوخدور و بيز اونلارين هاميسينی احاطه ائتمگی قارشيميزا مقصد قويماميشيق. وقتی ايله “فصل کتاب” درگيسي‌نين مؤلف‌لريندن بيری، اونو هم ده دیرلی بير شخصيت کيمی سجيه‌لندير‌رک يازيردی: “او مشهور بير عالم اولماقلا ياناشی هم ده يوکسک اینتللیکتؤال سويه‌يه، انسانی دییرلره مالک، گؤزل بيرشخصيت‌دير”درين علمی تفکره، گئنيش بيليگه مالک تورخان بگ اؤز يازيلارينا چوخ جدی ياناشار، کيچيک حجم‌لی بير مقاله‌نی يازماق اوچون اوزون مدت چاليشاردی. تانينميش يازيچی، عالمين ياخين دوستی و هم يئرليسی محمدعلی موحد بو باره‌ده بئله يازير: «تورخان چوخ اوخويوب آز يازان تدقيقات‌چي‌دير. اونون بيليگ وسعتی، فکر افق‌لارينين گئنيشليگی ايله مقايسه‌ده ياراديجيليغی آز نظره چارپير. تورخان آنجاق اؤز اختصاصينا دایر يازيلار يازار، اؤزو ده او وقت الينه قلم آلارکی دئمه‌گه يئنی بير سؤزو اولسون. اونون هر بير قیسا و کونکرت مقاله‌سی اوزون مدتلی مطالعه و آراشديرمالارين محصولودور.» اوراسينی خصوصيله قيد ائتمک ايسته‌ييريک کی بو يازيدا آدينی چکديگيميز آز سايلی عالم و يازيچي‌لار استثنا اولماقلا بير چوخ ايران مؤلف‌لری تورخان گنجه‌ای‌نی يالنيز فارس ديلی و ادبياتينی تدقيق ائدن عالیم کيمی تقديم ائتمگه چاليشميشلار و اونون اساس تدقيقات ساحه‌سی اولان تورکولوقداکی فعاليتی اوزريندن سکوتلا کئچميشلر.»
-میراث ادبی پروفسور تورخان گنجهای:
چنانکه در سطور بالا هم مذکور گردید ایشان عالمی بودند بیشتر خوان و اندک نویس! ازاین‌رو با آن‌همه تقوای علمی میراث دهان‌سوزی از ایشان به یادگار نمانده است؛ اما آن‌هایی هم که مانده‌اند همه‌شان از جنس طلا می‌باشند که این‌چنین می‌توانیم نام ببریم.
1- محاکمة اللغتین یکی از آثار ماندگار امیرکبیر، امیر علیشیر نوائی که یک سال قبل از ارتحالش نوشته بود؛ یعنی در سال 905 هجری. در این کتاب امیر علیشیر نوائی رجحان زبان ترکی را بر فارسی ثابت می‌کند. این کتاب مستطاب در سال 1327 شمسی به اهتمام این دانشمند در ایران منتشر و همچو آبی بود بر لانه مورچگان! بعدها نیز این کتاب دومرتبه در ایران، یک‌مرتبه در افغانستان و یک‌مرتبه در سوئد و چندین مرتبه در کشورهای ترکیه، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و … منتشر و نسخه مرحوم گنجهای یکی از نسخ ارزشمند مورداستفاده قرارگرفته است.
2- جلد اول دیوان شاه اسمعیل خطایی. چنانکه دکتر موحد نیز اشاره فرموده‌اند یکی از بهترین نسخ چاپ‌شده این شاعر و حکم‌دار جوان بود.
3- اشعار به‌دست‌آمده تأثیر تبریزی. متأسفانه اشعار تأثیر تبریزی شاعر عصر صفوی فقط یک‌بار مجال انتشاریافته که در آن نسخه هم به اشعار ترکی شاعر جای نداده‌اند! علی رغم اشاره شخصی به نام امین پاشا اجلالی، مبنی بر دارا بودن اشعار ترکی تأثیر ازچه‌رو در نسخه چاپی ساقط کرده‌اند! اما پیش‌تر توگویی که دکتر تورخان بر این مسئله قبیح واقف بوده و اشعار تأثیر تبریزی را منتشر کرده بودند.
4- اشعار ترکی طرزی افشار.
5- سه مقاله: این کتاب نیز در سال 1998 در لندن منتشرشده است.
6- مکتوبات: متأسفانه از مکتوبات مرحوم گنجهای زیاد اطلاع نداریم. فقط نمونه‌ای از مکاتباتش در دست است که آن را برای همشهری خود زنده‌یاد دکتر جواد هیئت سمت نگارش کرده است که مطالعه‌اش بی‌ارزش نمی‌تواند باشد:
«عزیز قارداشیم جواد سیزده‌‌ن چوخ‌دان‌دیر خبرسیز‌م. البتّه بو منیم تقصیریم‌دیر. وارلیغی مرتّب اولماسا دا، آلیرام. سیزین بؤیوک فداکارلیغینیزا حیران اولماماق ممکن دئییل. ساغ اول. وار اول.
ادیب قلمی ایله یازدیغین نسخه
بیر خلقین دردینه شفادیر البت
رسمینیزی ادبیات موزه‌سینده گؤرونجه چوخ سئوینمیش و هیجان‌لانمیش‌دیم. عبّاس معلّم دوستوموز وارلیق‌ین سون سایی‌لاری‌نی آلمامیش، منده اولان سون دؤرت سایی‌نی اونا گؤند‌ردیم. بو سایی‌لاری لطفاً منه گؤند‌رسه‌نیز ممنون اولاجاغام:
سیزه ایکی کیچیک مقاله‌می گؤندریر‌م. سون‌سوز محبّت‌لریم‌له سیزی اؤپورم عزیز قارداش. تورخان»
7- اشعار ترکی واعظ قزوینی، شاعر عصر صفوی.
در این کتاب ما توانستیم پنج مقاله ارزشمند زنده نام تورخان گنجهای را یکجا تقدیم دوستداران تاریخ و ادبیات ترکی بنماییم. منبع ما در این کتاب به‌قرار زیر است.1-مقدمه کتاب مستطاب محاکمة اللغتین در معرفی و شناخت امیرکبیر، علیشیر نوائی 2- ترکی عجمی را دکتر حسن جوادی همشهری دانشمند موصوف در وبلاگ بارگیری کرده بودند که ازآنجا برداشتیم. سه مقاله دیگر را نیز از کتاب «سه مقاله» برداشته‌ایم. امید که این کتاب موردتوجه و عنایت دوستداران فرهنگ و ادب قرار گیرد. در خاتمه از دوست بزرگوار آقای اصغر علمی به لحاظ غلط‌گیری کتاب و نیز ناشر محترم آقای یاسین زاده تشکر فرض است.
رضا همراز – تبریز
22 بهمن 1398
[1] Sovetskaya türkologiya
[2] A.M.Şerbak
[3] V.Minorski
[4] A.Zayançkovski
[5] C.Kloson
